Er wordt een reeks historische kaarten gecreëerd die het verhaal van de Haarlemmermeer vertellen. Dit gebeurt in opdracht van het Haarlemmermeermuseum De Cruquius en in samenwerking met Martijn Kessler.

Zelf vond ik dit wel geestig daar de Haarlemmermeer ingepolderd is rond 1850 en dus niet een hele lange historie heeft.
De eerste kaart is een goed eind op weg. Hierin geven we een beeld van de moderne Haarlemmermeer met informatie over al verdwenen en nog zichtbare boerderijen, molens en vaarroutes. De moderne Haarlemmermeer geven we weer in historische vormgeving en zo spelen we met de tijd.

Om deze historische vormgeving zo getrouw en herkenbaar mogelijk op te zetten ben ik voor deze spannende opdracht in historische kaarten gedoken en het leek me leuk om mijn nieuwe kennis in een artikel te gieten.

Even vooraf, in dit artikel ga ik het hebben over oude kaarten. Wat net iets anders is dan historische kaarten. Een historische kaart is gemaakt met het doel een situatie uit het verleden te tonen maar is dus niet per definitie oud. De titel van dit artikel is officieel dus incorrect maar ach, een kniesoor die daar op let.

Door de geschiedenis heen zijn kaarten gecreëerd om de wereld om ons heen te beschouwen en te communiceren. Alle kaarten vertellen een verhaal en als we door oude kaarten bladeren zien we het verhaal van de mensen die ons voor gingen. Hoe zij de wereld zagen en wat ze van de wereld kenden. Met alle foutjes die daarbij horen.

De oudste kaarten

De eerste kaarten stammen waarschijnlijk uit het oude China waar een kaart is gevonden op de buitenkant van een kookpot. De leeftijd wordt geschat op 4100 jaar (2100 vChr.). Ook uit Babylon zijn oude kaarten bekend. Die werden op kleitabletten gebeiteld en er wordt gedacht dat dat vooral notities waren voor eigen gebruik.

De Bedolinakaart is een van de oudste bekende kaarten uit Europa. Hij ligt in de Italiaanse Alpen en is samen met zo’n 300.000 andere figuren tussen 2000 en 200 voor Christus gecreëerd.

Maar goed, al dat grove gehak in steen is natuurlijk niet direct toepasbaar voor mijn historische kaart. Voor de Haarlemmermeer kaart was ik meer geïnteresseerd in de verder ontwikkelde verfijnde kleuren, lijnen en symbolen.

In de middeleeuwen nam de cartografie een vlucht doordat mensen er op uit trokken om nieuwe gebieden te ontdekken. De wereld breidde zich uit. Dit reizen leidde ertoe dat de kaart een andere functie kreeg. Waar hij voorheen vooral diende om een harmonieuze (meestal bijbelse) wereld te tonen kreeg hij nu de functie navigatie makkelijker te maken. Het werd belangrijk om accuraat te zijn. De kaart hieronder zit precies in die overgangsfase. De Christelijke afbeeldingen zijn nog steeds aanwezig maar de kaart streeft ernaar de wereld inzichtelijk te maken. Ja, het is een wereldkaart.

Mappa Mundi is een Middeleeuwse wereldkaart. Deze kaarten zijn ongelofelijk complex en zitten vol details. Er zit zoveel symbolische informatie in die we ze nu niet meer volledig begrijpen. Door de tijd heen zullen de kaarten steeds meer van die complexiteit en symboliek verliezen.

Navigatie werd de belangrijkste functie van een kaart. Vooral voor zeevaarders was dat groot belang. Een portolan is een kaart ten behoeve van zeenavigatie die zich baseert op kompasrichtingen. Vooral de kustlijn wordt in detail uitgewerkt. Afstanden worden vooral geschat.

Naarmate het reizen over de aarde doorgaat wordt er steeds meer bekend en worden de kaarten steeds beter. In 1569 creëert Gerardus Mercator de onderstaande kaart. Waarschijnlijk zie je het verschil wel tussen deze oude kaart en de kaart die je heden ten dage overal ziet maar toch is dit de kaart waar de meeste moderne kaarten op gebaseerd zijn. Tot op heden noemen we dit de Mercator projectie.

Mercator introduceert, wat we noemen, de cilindrische projectie. Wat Mercator doet is de polen zo rekken dat je in plaats van een bol een cilinder krijgt. Die cilinder rolt hij uit tot een platte afbeelding. Zo krijg je dus rechte breedtegraden.

Er is veel kritiek op de kaart van Mercator en hij is ook zeker niet perfect maar Mercator maakte deze kaart ten behoeve van de zeevaart. De rechte lijnen maakte het voor schepen makkelijker om grote oceanen over te steken. Ze konden hun kompas richten en gaan. Mercator accepteerde het zelf niet als zijn kaart als realistische weergave van de wereld werd gebruikt.

Na Mercator kwamen er nog vele vele projecties en allemaal proberen ze verbetering te brengen maar tegelijkertijd leveren ze allemaal ergens op in. Het is dus eigenlijk vooral belangrijk welk verhaal je wilt vertellen en welke projectie je daarvoor het best kunt gebruiken.

Ik creëer vooral unieke ontwerpen en het helpt te weten dat totaal realisme in kaarten niet bestaat. Met die gedachte in het achterhoofd kan je binnen het ontwerp een bepaalde mate van surrealisme toelaten om zo bijvoorbeeld de beleving van het gebied een grotere rol te laten spelen.

Een kaart is heden ten dage veel meer dan een navigatiemiddel. Een kaart is een marketing- en communicatiemiddel. Grappig genoeg rakelen we daarmee weer een functie op van voor de Middeleeuwen. Toendertijd was het van belang een harmonieuze (meestal bijbelse) wereld te tonen en nu zien we dat de belevingswereld wederom van groter belang wordt.